Teknolojik gelişme ve ilerlemelerin neticesi olarak imalatta azalan üretim ve istihdam oranı sanayi toplumundan hizmet toplumuna geçişi önemli bir tartışma konusu yaptı. Yeni durumu tanımlamak adına da “sanayisizleşme” (deindustrialization) kavramı ortaya atıldı. Konu, ilk başlarda daha çok işgücünün imalat sektöründen hizmet sektörüne kayması anlamında “istihdamda sanayisizleşme” olarak ele alınsa da, imalat sektörünün Gayrısafi Yurtiçi Hasıla’daki (GSYH) payının düşmesine binaen “üretimde sanayisizleşme” de tartışmalarda önemli bir yer işgal etmeye başladı.
KISA BİR KAVRAMSAL VE KURAMSAL TARTIŞMA
Batı Avrupa ve ABD gibi ülkelerde 1970’lerden itibaren baş gösteren sanayisizleşme süreci, kavram olarak ilk kez Barry Bluestone ve Bennet Harrison’ın Amerika’nın Sanayisizleşmesi (1982) adlı kitabında kullanıldı. Sanayisizleşme, genel anlamda bir ülke veya bölgede ağır sanayi veya imalat sektöründe yapılan sistemli ve geniş çaplı yatırımların ve buna bağlı olarak da istihdam oranının azalmasıyla oluşan sosyal ve ekonomik değişim sürecidir. Sanayisizleşme, iktisadi büyüme ve gelişmenin motoru olarak görülen üretken ekonomilerden (imalat sektörü) üretken olmayan ekonomilere (finans sektörü, bilgi ve iletişim teknolojileri sektörü vb.) geçişi ifade eder. Dolayısıyla, bu süreçte imalat sektörünün toplam istihdam içindeki payı düşerken, hizmetler sektörünün payı ise artar.
Literatürde “post-endüstriyel” (sanayileşme sonrası) olarak da adlandırılan sanayisizleşme süreci, ünlü sosyolog Manuel Castells’ın Ağ Toplumunun Yükselişi kitabında yaptığı gibi “bilgi/enformasyon” merkezli bir okumaya tabi tutularak, bu süreçte bilgi işlemi ve üretiminin tüm iktisadi alanlara yayılacağı, yönetsel, profesyonel ve teknik meslekler gibi enformasyon temelli mesleklerin yeni toplumsal yapının çekirdeğini oluşturacağı, üretim ve istihdamın da bu mesleklere dayanan hizmet sektörüne kayacağı savunulur. Temelde, sanayisizleşme hizmet ekonomisinin artmasından kaynaklı olarak sektörel bazda ve mesleki olarak istihdamda ciddi bir yapısal değişim ve dönüşümün yaşandığı tarihsel süreci imler. Son kertede, imalat sektöründe azalan istihdamı karşılayacak bir hizmet sektörünün var olduğu ve ciddi kabul edilecek düzeyde bir istihdam probleminin olmadığı, dolayısıyla da sanayisizleşmenin, özellikle gelişmiş ülkeler için ekonomik başarısızlığın bir belirtisi olmak bir yana, başarılı ekonomik kalkınma ve büyümenin doğal bir sonucu ve genellikle yükselen yaşam standartlarıyla ilişkili olduğu ifade edilebilir.
Sanayisizleşme gelişmiş sanayi ülkelerinde Fordist-Keyneşçi modelin, gelişmekte olan ülkelerde ise ithal ikameci sanayileşmenin (1960-80 arasındaki Türkiye’de olduğu gibi) çökmeye yüz tuttuğu zamanlarda ortaya çıktı. Nedenleri konusunda da, enformatik ve teknolojik gelişmelerin imalat sektöründe işgücü ihtiyacını azaltması ve ülke içi talebin de mamul ürünlerden hizmetlere kayması ulusal düzeyde iç faktörler olarak ele alınırken, küreselleşme ise uluslararası çapta temel bir dış etken sayılmaktadır. İç faktörler kadar olmasa da, Leif van Neuss 15 OECD ülkesi ile ilgili verilere dayanan Globalisation and Industrialization in Advanced Countries (2018) adlı makalesinde, küresel değişimlerin de bir ülkenin sektörel üretim ve istihdam modellerini yapısal anlamda önemli ve esaslı bir şekilde etkileme potansiyeline sahip olduğunu göstermektedir. Diğer bir deyişle, küreselleşmeye bağlı olarak değişen ve dönüşen ülkeler arası ekonomik faaliyet ve ticari ilişkiler üretim ve istihdamda tarım, imalat ve hizmetler sektörlerinin yeniden yapılanmasında başat bir role ve işleve sahiptir.
SANAYİSİZLEŞME-DEMOKRASİ İLİŞKİSİ
Ünlü iktisatçı Dani Rodrik Premature Deindustrialization (2015) isimli çalışmasında, sanayisizleşmenin politik sonuçlarının daha incelikli, ancak çok önemli olduğunu kaydeder. Rodrik’in belirttiği gibi, tarihsel olarak sanayileşme Batı Avrupa ve Kuzey Amerika’da modern devletler ve demokratik politikalar yaratmada temel bir rol oynamıştır. Bilhassa sanayileşmenin bir ürünü olan işçi hareketi, oy hakkının genişletilmesi ve refah devletinin yaratılması taleplerine öncülük ederek, demokrasinin gelişmesini sağlayan elitler ile örgütlü emek arasındaki mücadelenin başat aktörü olmuştur.
Ekonomik kalkınma ile demokratikleşme arasında nedensel bir ilişki çerçevesinde konuyu ele alan Daniel H. Benjamin Gamez de, Avrupa’nın en gelişmiş ekonomilerinden olan İngiltere, Fransa, Yunanistan, İtalya ve İspanya üzerine yürüttüğü Are Deindustrialization and European Integration Fostering Populism? (2021) adlı ampirik çalışmasında, sanayisizleşmenin popülizmin ve siyasi istikrarsızlığın yükselişine katkıda bulunabildiğini savlamaktadır. Çünkü, sanayisizleşme hizmet sektörünün payını genişleterek egemen olduğu ekonomilerde düşük ücretli istihdamın artmasına ve/veya yüksek düzeyde işsizliğin ortaya çıkmasına neden olup, beraberinde siyasi bir istikrarsızlık ve demokrasinin zayıflamasını getirir. H. Benjamin Gamez gelir eşitsizliği, ücret kaybı, sendikasızlaşma, otomasyon, sürekliliği olmayan ve güvencesiz istihdam (prekaryalaşma), güvensizlik ve memnuniyetsizlik gibi durumları, insanları antidemokratik popülist alternatiflere iten sanayisizleşmenin yan etkileri olarak sıralamaktadır.
Bunun aksine, Sam van Noort’un Industrialization and Democracy (2021) başlıklı makalesinde savunduğu üzere, sanayileşmenin ise, son iki yüzyıldır ekonomik eşitsizliği önemli ölçüde azalttığı ve liberal demokrasinin kurumsallaşmasında merkezi bir rol oynadığı kabul görmektedir. Zira, sanayileşme demokratik mücadelenin lehine olacak şekilde işçilerin kentlerde yoğunlaşmasına zemin sunmuş ve ulusal çapta örgütlenme için sağladığı ulaşım ve iletişim ile işçi hareketi için gerekli ortamı yaratmıştır. Ancak, sanayisizleşme, sadece ekonomik yatırım öncelikleri meselesi değil, aynı zamanda katılımcı ve aktif demokratik örgütlerin gelişimini geciktiren ve demokrasi açığının ortaya çıkmasına neden olan bir süreç olarak iş görmüştür (Yeldan ve Yıldırım, 2015:73). Özcesi, gelişen sanayisizleşme sürecinin, demokrasi kültürünün bir taarruz ile karşı karşıya kalarak mevzi kaybetmesinde etkili ve önemli bir faktör olduğu hususunda, kuramsal bir mutabakatın varlığından bahsedilebilir.
TÜRKİYE’NİN HÂLİ: ERKEN SANAYİSİZLEŞME Mİ?
Türkiye gibi gelişmekte olan bir ülkede sanayisizleşme, aslında nereden bakıldığına göre değişmektedir. Genel olarak savunulan tez, gelişmiş ülkelere özgü kabul edilen olgun sanayisizleşmenin (mature deindustrialization) aksine, Türkiye’de uygun ve doygun bir sanayileşme sürecinden geçmeden deneyimlenen bir erken sanayisizleşme (premature deindustrialization) olduğu yönündedir. Negatif sanayisizleşme de denilen erken sanayisizleşme, kavramın geliştiricisi olan Dani Rodrik tarafından 1950-60’larda koruyucu duvarların ardında ve ithalat ikamesi politikaları altında mütevazı üretim endüstrileri kuran, ancak 1980’lerden sonra bu üretim endüstrilerinin hem istihdamdaki hem de gerçek katma değerdeki payları düşen ülkeler için kullanılmaktadır. Ekonomik başarısızlığın bir çıktısı olan bu durumda, imalat sektöründe bir yeterlilik olmadığı halde, yatırımlar hizmet sektörüne yoğunlaşmakta ve sanayileşmede bir gerileme meydana gelmektedir. Buna karşılık, sanayide azalan üretime bağlı olarak açıkta kalan işgücünü absorbe edebilecek ve işsizlik sorununu telafi edecek düzeyde gelişmiş bir hizmetler sektörü de var olmuyor. Ancak, verilerin Türkiye’nin mevcut durumunun bir erken sanayisizleşme sürecine karşılık geldiği savını doğruladığını söylemek biraz güç gibi görünüyor.
Somutlaştırmak gerekirse, TÜİK’in 2024 Ekim-Aralık GSYH verilerine referansla, sektörel bazda inşaatın yüzde 9,3’lük bir oranla GSYH içinde en büyük paya sahip olduğu görülüyor. İnşaatı sırayla, yüzde 4,9 oranla finans ve sigorta sektörü, yüzde 3,4 oranla bilgi ve iletişim hizmetleri, yüzde 3,1 oranla hizmetler ve yüzde 2 oranlar gayrimenkul faaliyetleri sektörü takip ediyor. Sanayi ise, yüzde 0,5’lik oranla GSYH’da en az paya sahip sektör konumundadır. Ayrıca, sanayi üretiminin çok sınırlı büyüdüğü ya da Ocak 2025’te olduğu gibi (yüzde 2,3) ciddi oranda azaldığını da not düşmek gerektir. Zaten, imalat sektörünün GSYH içindeki payının 2000’lerin başından beri baş aşağı ilerlediği inkâr edilemez bir realitedir. Hakeza, TÜİK’in 2024 İşgücü Girdi Endeksleri gibi verilere istinaden sektörel bazda istihdam oranına bakıldığında da sanayide azalma, inşaat ve ticaret-hizmet sektörlerinde de belirgin bir artış görülüyor. Nihayetinde, imalat sektörünün hem GSYH’daki hem de istihdam oranındaki payının düşmesi, ancak bunun hizmet sektörünce telafi edilmesi itibariyle, Türkiye’de bir sanayisizleşme süreci yaşandığı muhakkaktır. Ancak, bunun ekonomik büyüme aleyhine olacak şekilde bir erken sanayisizleşme süreci olduğu tartışmalıdır. Bununla birlikte sanayisizleşme sürecinin, bu süreci deneyimleyen birçok ülkede olduğu gibi Türkiye’de de popülist siyasetin lehine iş gördüğünü ve dolayısıyla demokrasi kültürünü örseleyen bir iz düşümü olduğunu söylemek abartı olmayacaktır.